Alliniadura morfosintáutica
El alliniadura morfosintáctica ye un términu que s'emplega pa describir la forma en que se marquen los argumentos de verbos transitivos y intransitivos nes oraciones de delles llingües. Dende esta visión, la mayoría de les llingües pueden clasificase bien como nominativu-acusativas o bien como ergativo-absolutivas (un tercer tipu ye l'alliniadura activu-inactivu y alliniadures mistes de los tipos anteriores).
Un exemplu de llingua nominativu-acusativa ye'l francés, ente que l'eusquera ye una llingua ergativa-absolutiva. Les siguientes dos oraciones ilustren l'alliniadura de dambes (vease imaxe d'exemplu):
- (francés)
- (1a) il est arrivé = '(él) llegó'
- (2a) il -y voit = '(él) ver'
- (eusquera)
- (1b) gizona etorri da = 'l'home llegó'
- (2b) gizonak tulle ikusi du = 'l'home vio al mozu'
Alliniadures básiques
L'alliniadura morfosintáctica ye unu de los parámetros tipolóxicos más importantes d'una llingua, yá que cuasi toles demás árees de la gramática vense afeutaes pol tipu d'alliniadura. L'alliniadura sirve pa interpretar el papel temáticu de cada unu de los participantes nuna aición verbal (axente, paciente, tema, esperimentador, etc.).
Ye d'aceptación xeneral qu'esisten tres tipos d'alliniadures básiques nes llingües del mundu.[1] Pa esplicar los trés alliniadures básiques ye común introducir los siguientes tipos de participantes:
- Suxetu intransitivu activu (Sa) o únicu participante d'una prediación interpretable como axente.
- Suxetu intransitivu inactivu (So) o únicu participante d'una prediación interpretable como esperimentador, esperimentador o tema.
- Suxetu transitivu activu (A), nuna oración transitiva, el que resulta interpretable como axente.
- Oxetu direutu inactivu (O), nuna oración transitiva, el que resulta interpretable como tema o paciente.
Acordies con esta clasificación de los participantes, son frecuentes les siguientes alliniadures:
- Nominativu-acusativu, ye'l tipu d'alliniadura en que Sa, So y A son trataos de la mesma manera (nominativu) y O ye tratáu distinto (acusativu). De les llingües con casu morfolóxicu esplícitu, en redol al 55% de les llingües tienen esti tipu d'alliniadura.[2]
- Ergativo-absolutivo, ye'l tipu d'alliniadura onde Sa, So y O son trataos de la mesma manera (absolutivo) y A ye tratáu distinta (ergativo). De les llingües con casu morfolóxicu esplícitu, el 35% tienen esti tipu d'alliniadura.[3]
- Activu-inactivu, ye'l tipu d'alliniadura onde Sa y A tienen el mesmu tipu de tratamientu (activu) y So y O tienen tratamientu inactivu. Esti tipu d'alliniadura apaez en redol al 5% de les llingües con casu esplícitu.
- Tripartitu, nel que S, A y O reciben una marca distinta cada unu d'ellos, polo qu'esisten trés marques en llugar de dos comos nos trés sistemes anteriores. Esti tipu d'alliniadura apaez en redol al 5% de les llingües con casu esplícitu.
Esta alliniadura puede ser espresáu por aciu procedimientos varios, como adposiciones o partícules, afixos verbales, orde de los constituyentes, entonación o una combinación d'esos procedimientos.
Exemplos
Llingües nominativu-acusatives
El náhuatl ye un exemplu de llingua nominativu-acusativa que tien la posibilidá de marcar tanto'l verbu como l'axente y como'l paciente d'una aición, cuando apaecen dos intervinientes. Les formes intransitives del verbu itta 'ver' son:
| 1ª singular | 2ª singular | 3ª singular | 1ª plural | 2ª plural | 3ª plural | |
|---|---|---|---|---|---|---|
ninitta | tiitta 'ves' | Øitta 've' | tiittah 'vemos' | amittah 'véis' | Øittah 'ven' |
L'alliniadura nominativa-acusativu de les llingües apréciase cuando se comparen les formes anteriores coles formes transitives con dos participantes: axente (azul) y paciente o tema (colloráu):
| 1ª singular | 2ª singular | 3ª singular | 1ª plural | 2ª plural | 3ª plural | |
|---|---|---|---|---|---|---|
| 1ª singular | ninoitta 'veo' | tinechitta 'vesme' | Ønechitta 'veme' | annechittah 'me véis' | Ønechittah 'venme' | |
| 2ª singular | ninmitzitta 'te veo' | timoitta 'te ves' | Ømitzitta 'te ve' | timitzittah 'te vemos' | Ømitzittah 'te ven' | |
| 3ª singular | ninkiitta 'ver' | tikiitta 'ver' | moitta 'vese' Økiitta 'ver' | tikiittah 'ver' | ankiittah 'lo véis' | Økiittah 'ver' |
| 1ª plural | titechitta 'vesnos' | Øtechitta 'venos' | titoittah 'vemos' | antechittah 'nos véis' | Øtechittah 'vennos' | |
| 2ª plural | namechitta 'véovos' | Øamechitta 'vevos' | tamechittah 'vémosvos' | ammoittah 'vos véis' | Øamechittah 'vennos' | |
| 3ª plural | ninkimitta 'ver' | tikimitta 'ver' | 'Økimitta 'ver' | tikimittah 'ver' | ankimittah 'los véis' | moittah 'vense' Økimittah 'ver' |
Los morfemes en verde indiquen que se trata d'una forma reflexiva.
Llingües ergativo-absolutivas
El eusquera ye una llingua consistentemente ergativa que marca'l paciente y l'axente na forma verbal conxugada (xeneralmente, l'auxiliar *ukan 'haber' o izan 'ser'). La siguiente tabla amuesa la conxugación de presente del verbu ikusi por aciu el verbu auxiliar; toles formes tienen la forma:[4]
- ikusten + AUXILIAR
Na siguiente tabla incluyéronse tanto les formes formales o de respetu na segunda persona (fr.) como les informales de masculín (m. inf.) y femenín (f. in.).
| 1ª singular | 2ª singular | 3ª singular | 1ª plural | 2ª plural | 3ª plural | |
|---|---|---|---|---|---|---|
| 1ª singular | ikusten nauk (m.in.) ikusten naun (f.in.) | ikusten nauØ 'veme' | ikusten nauzue 'me véis' | ikusten naute 'venme' | ||
| 2ª singular | ikusten haut (in.) ikusten zaitut (fr.) | ikusten hauØ (in.) ikusten zaituØ (fr.) | ikusten haugu (in.) ikusten zaitugu (fr.) | ikusten haute (in.) ikusten zaituzte (fr.) | ||
| 3ª singular | ikusten dot 'ver' | ikusten dok (m.in.) ikusten don (f.in.) ikusten dozu (fr.) | ikusten doØ 'ver' | ikusten dogu 'ver' | ikusten dozue 'lo véis' | ikusten dote 'ver' |
| 1ª plural | ikusten gaituk (m.in.) ikusten gaitun (f.in.) ikusten gaituzu (fr.) | ikusten gaituØ 'venos' | ikusten gaituzue 'nos véis' | ikusten gaituzte 'vennos' | ||
| 2ª plural | ikusten zaituztet 'véovos' | ikusten zaituzteØ 'vevos' | ikusten zaituztegu 'vémosvos' | ikusten zaituztete 'venvos' | ||
| 3ª plural | ikusten ditut 'ver' | ikusten dituk (m.in.) ikusten ditun (f.in.) ikusten dituzu (fr.) | ikusten dituØ 'ver' | ikusten ditugu 'ver' | ikusten dituzue 'los véis' | ikusten dituzte 'ver' |
El calter ergativo de la llingua apaez claro cuando se compara lo anterior coles formes intransitives con un solu participante (nesti casu l'auxiliar va ser izan):[5]
| 1ª singular | 2ª singular | 3ª singular | 1ª plural | 2ª plural | 3ª plural | |
|---|---|---|---|---|---|---|
igo naiz | igo haiz (inf.) igo zllabra (for.) | igo da 'xubió' | igo gllabra 'xubimos' | igo zarete 'xubistis' | igo droxura 'xubieron' |
Llingües mistes
Otru grupu de llingües nun son consistentemente ergativas o consistentemente acusativas, sinón que, dependiendo de ciertos factores (de normal una xerarquía de animacidad), usen un marcaje nominativu-acusativu nunos casos y ergativo-absolutivo n'otros. Esi fenómenu conozse como ergatividad biforcada.El mapuche central ye un exemplu d'esi tipu de comportamientu[ensin referencies]. Les formes intransitives del verbu 'mirar' son:[6]
| 1ª singular | 2ª singular | 3ª singular | 1ª dual/plural | 2ª dual/plural | 3ª dual/plural | |
|---|---|---|---|---|---|---|
lelin | leliymi 'mirasti' | leliy 'miró' | leliyu (d) leliiñ (pl) 'miramos' | leliymu (d) leliymün (pl) 'mirastis' | leliy 'miraron' |
L'alliniadura mista de les llingües apreciar nuna de les formes transitives con dos participantes: axente (azul) y paciente o tema (colloráu):[7]
| 1ª singular | 2ª singular | 3ª singular | 1ª dual | 2ª dual | 3ª dual | 1ª plural | 2ª plural | 3ª plural | |
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| 1ª singular | leliwün 'miré' | leliyn 'mirástime' | leliyneo 'miróme' | lelimun 'mirástisme' | leliyneo 'miráronme' | lelimun 'mirástisme' | leliyneo 'miráronme' | ||
| 2ª singular | leliyyu 'te miré' | leliwimi 'te mirasti' | *leliyymimexáu *leliyymexáu 'te miró' | leliwiñ 'te miramos' | *leliyymimexáu *leliyymexáu 'te miraron' | leliwiñ 'te miramos' | *leliyymimexáu *leliyymexáu 'te miraron' | ||
| 3ª singular | lelifin 'mirar' | lelifiel mio 'mirar' | lelifiy (dir.) leliyyeo(inv.) | lelifiyu 'mirar' | lelifimu 'mirar' | lelifiy (dir.) leliyyeo (inv.) | lelifiiñ 'mirar' | lelifimün 'mirar' | lelifiy (dir.) leliyyeo (inv.) |
| 1ª dual | lelimuyu 'mirástinos' | leliyyumexáu 'mirónos' | leliwiyu 'miramos' | lelimuyu 'mirástisnos' | leliyyumexáu 'miráronnos' | lelimuyu 'mirástisnos' | leliyyumexáu 'miráronnos' | ||
| 2ª dual | leliwiñ 'mirévos' | leliyymumexáu 'miróvos' | leliwiñ 'mirámosvos' | leliwimu 'mirastis' | leliyymumexáu 'miráronvos' | leliwiñ 'mirámosvos' | leliyymumexáu 'miráronvos' | ||
| 3ª dual | lelifin 'mirar' | lelifiel mio 'mirar' | lelifiy (dir.) leliyyeo (inv.) | lelifiyu 'mirar' | lelifimu 'mirar' | lelifiy (dir.) leliyyeo (inv.) | lelifiiñ 'mirar' | lelifimün 'mirar' | lelifiy (dir.) leliyyeo (inv.) |
| 1ª plural | lelimuiñ 'mirástinos' | leliyiñmexáu 'mirónos' | lelimuiñ 'mirástisnos' | leliyiñmexáu 'miráronnos' | leliwiiñ 'miramos' | lelimuiñ 'mirástisnos' | leliyiñmexáu 'miráronnos' | ||
| 2ª plural | leliwiñ 'mirévos' | leliyymünmexáu 'miróvos' | leliwiñ 'mirámosvos' | leliyymünmexáu 'miráronvos' | leliwiñ 'mirámosvos' | leliwimün 'mirastis' | leliyymünmexáu 'miráronvos' | ||
| 3ª plural | lelifin 'mirar' | lelifiel mio 'mirar' | lelifiy (dir.) leliyyeo (inv.) | lelifiyu 'mirar' | lelifimu 'mirar' | lelifiy (dir.) leliyyeo (inv.) | lelifiiñ 'mirar' | lelifimün 'mirar' | lelifiy (dir.) leliyyeo (inv.) |
Los morfemes en verde indiquen que se trata d'una forma reflexiva.
Llingües activu-inactives
Esti tipu d'alliniadura ye bien frecuente, por casu, ente les llingües arawak. Por casu foi perbién estudiáu en lokono y llingües cercanamente emparentaes, como'l guajiro. Tamién dalgunes llingües otomangueanas, como l'idioma amuzgo y el chochu, presenten esti tipu d'alliniadura.
Dellos autores, como Dixon, propunxeron que les llingües activu-inactives pueden interpretase como llingües con ergatividad biforcada controlada pol significáu del verbu intransitivu, lo cual ye formalmente correutu pero seique induz equivocadamente a considerar estes llingües un casu particular de llingua ergativa.
Referencies
Bibliografía
- Miguel Sagües (1996): Gramática Elemental Vasca, Ed. Txertoa, ISBN 84-7148-074-3.
- Adalberto Salas (1992): El Mapuche o Araucanu: Fonoloxía, Gramática y antoloxía de cuentos, Ed. MAPFRE, ISBN 84-7100-441-9.
Datos: Q1536018
