Río Susía

O vivero d'a on que naixe o río ha estau historicament muit debatido, pus por motivos de rivalidat tradicional se'l disputan, por una parte, os habitants de l'Arcusa, que aseguran que o río naixe en as espuendas de debaixo d'o castiello de l'Arcusa y que en realidat ye a continación natural d'o barranco de Tricasa,^[2] y por l'atra os d'o Elsón, Mondot y l'Hespitalet d'Espluguiello, que consideran que o Susía ye a continación d'o barranco de Sant Chils que naix debaixo d'o castiello d'Espluguiello,^[2] en os arredols d'Hespitalet.

Ista confrontación por estar a fuent d'o Susía en l'actualidat se vive con buen humor, y ye motivo de chanzas populars en a redolada.

A desparte d'ixas sinconixions, os datos hidrolochicos pareix que indican que o verdader naixedero ye, con mas probabilidat, o barranco de Sant Chils,^[2] pus ye iste corso o que mas cabal alporta a'l punto d'unión.^[2]

O río Susía drena una cuenca hidrolochica aproximada de bels 100 km², situada en o sud de a comarca de Sobrarbe, tot salvando un desnivel de 380 metros d'altaria, dende o vivero d'o barranco de Sant Chils (si s'accepta que ixa ye a suya fuent) debaixo d'Espluguiello, dica la suya desembocadura cuan o pantano ye mas baixo, en Ligüerre, a 460 metros sobre o nivel d'a mar.

A compleguera queda delimitada por l'este por o tozal de Sant Mitier u tozal Corona que a desepara d'a valle d'a Cinca, y que condiciona a redirección sud-sudeste d'o zaguer trampo d'o río. Por o nord-este, o sistema de Buil y Camporretuno, representau por o Sarrastanyo lo mas en nortre, y por os tozals d'a Sierra (800 m) y o Comarrón (690 m) meten a divisoria d'auguas con as complegueras d'os barrancos d'a Capana y Camporretuno, afluents directos d'a Cinca.

Por o nort-ueste, o tozal d'a Güerra (/'gwara/~/'gwæra/) (949 m) marca o final d'o Sarrastanyo en as mugas d'a valle, y o Sant Bernabín (1.049 m), en as garras d'o cual se troba o castiello de l'Arcusa, indica o final d'os sarratos que delimitan a cuenca alta d'o Susía. Dillá de l'Arcusa, a loma divisoria d'auguas con a vecina valle d'o río Vero a debuixan as espuendas por a on vence l'altiplano de l'Arcusa mientres bels kilometros en dirección sud.

En o tozal de Sant Chaime (919 m) prencipia a marcar a divisoria d'auguas unatro sarrato, en iste caso o sarrato d'os Altos d'Eripol, que zarran a cuenca d'entre Eripol y l'Hespitalet. Dende Hespitalet d'Espluguiello, se devanta as estribacions d'a sierra d'Arbe, que incluye a Penya Arrueba (1.107 m), y que marca a muga no solo que d'a cuenca d'o río Susía, sino tamién d'a comarca de Sobrarbe con o vecino termin municipal de Naval, en o Semontano de Balbastro. Una loma d'entre o tozal de Sant Benedet (1.075 m) y o tozal Tellero (765 m) delimita as baixants d'auguas d'o barranco d'a Solana y o d'Escaniella, encara afluents d'o Susía, y o barranco d'o Río, que esnaviesa por l'Abizanda de camín cara t'a Cinca.

O Susía recibe, por orden descendent y por a dreita, o barranco de Sant Chils (si se considera como naixedero l'Arcusa), que ye o suyo principal afluent pus drena toda l'aria que i ha d'entre o Elsón, Mondot, a divisoria d'Espluguiello y os Altos d'Eripol, cuasi una seisena parte d'a cuenca total.^[2] Dimpués, a pocos cientos de metros, recibe o barranco d'o Solano, que baixa, por l'atro costau d'o sarrato d'o Elsón, dende as alturas d'a sierra d'Arbe.

Una vez absorvido o barranco Solano, o cauz d'o río se suaviza, y se torna meandriforme, con una glera mas ampla y solana, que conserva dica la suya desembocadura. Por a valleta que i ha dezaga d'o sarrato d'o Plano, tamién por a dreita d'o río y a ran de Chabierre d'o Elsón, recibe o barranco de Chabierre y o barranco de Vizcortué. O barranco Caixigar drena toda l'aria agricola que i ha d'entre Chabierre y Lamata, y desemboca pocas decenas de metros d'antes que o río toque a suya desembocadura mas alta, cuan o pantano d'o Grau ye pleno, aman d'o Mesón de Ligüerre.

Por debaixo d'Escaniella y adebant de Ligüerre, o Susía recibiba l'augua d'o barranco d'Escaniella, o suyo zaguer afluent por a dreita, que l'alportaba tamién o cabal d'o barranco d'a Solana que iste hiba absorvido bels 200 metros enantes. Actualment, debido a la construcción d'o pantano d'o Grau, o barranco d'Escaniella acostumbra a desembocar-se directament en o pantano, y nomas en as anyadas de sequera cuan o pantano sia excepcionalment baixo, arriban a achuntar-se toz dos corsos d'antes d'albocar-se en él.

Por a ezquierda, o río Susía recibe a o barranco de Tricasa (si se considera que o naixedero ye o bco. Sant Chils) por debaixo de Mondot, que baixa dende l'Arcusa. Dimpués d'ista alportación, o río no recibe sique barranquez chicorrons en lo menos 2,5 km, consecuencia de que a man septentrional d'a suya cuenca ye mas seca y solana, y remata en menors altituz que a compleguera meridional. Son eixemplos d'istos barranquichons menors o d'a Penya Ledriera,^[2] o de Penyacingla^[2] y o barranco d'a Escapa,^[2] una casa deshabitada que i ha por debaixo d'a Torre y a Pardina.

De toda la partida de monte de Castillón, o Susía recibe o barranco de Castillón, con una aria hidrolochica equivalent a cuasi una tercera parte de toda a cuenca d'o Susía, anque con un cabal muit inferior a os d'o barranco de Tricasa u o de Sant Chils.

O barranco de Talavera baixa dica o Susía dende a sierra de Buil-Camporretuno, y replega l'augua d'o barranco d'a Pardina d'antes d'unir-se con o río.

O río Susía tiene una d'as cuencas hidrolochicas mas secas de Sobrarbe, que puede estar que no a supere sique a cuenca de l'Alto Vero (u "Tierra de Buxo").^[2] Con un cabal especifico de 5 l/s/km² de veranos, y temperaturas que puyan con frecuencia por alto d'os 32 °C en a dita estación, numbrosos d'os suyos afluents s'ixecan en os meses centrals de l'anyo, y no guardan corredera l'augua sique Sant Chils y os atros que esnaviesan por l'ubago d'a sierra d'Arbe, y con ixo l'augua no i ye nian perén.

En a temporada estival, pasa con frecuencia que bels trozos d'o río quedan reducius a una concatenación de basetas y badinas,^[2] y l'augua no corre. En ixas condicions, a fauna acuatica se gosa concentrar, y se torna facilment observable.^[2]

O rechimen d'o río ye mediterranio pluvial, con cabals maximos de primaveras^[2] y d'agüerros, y fuertes estiaches en verano (que pueden alterar-se con as tronadas estivals) y moderaus en hibierno. L'alportación nivosa ye despreciable,^[2] a la contra de como gosa pasar con os ríos prencipals en a comarca y toz os que tienen as cabeceras en o Pireneu axial, que son de rechimen nivo-pluvial.^[3] O cabal especifico maximo estimau s'adube de primaveras, con bels 20 l/s/km² de precipitacions.^[2]

O Susía ye un río propenso a sofrir creixidas fuertes y imprevistas cuan pleve con intensidat. Isto se produce porque buena cosa d'a superficie d'a suya cuenca ye de sallagons (tierra de terrers) y belatros materials impermeables, y a vechetación ye de corroldes y selvetas que s'intercala con campos y faixas, por o que tampoco no i hai una gran capacidat de retención en as masas forestals.

Anque a mayoría d'as poblacions que i ha en a suya cuenca son luent d'o corso prencipal, sí que historicament han teniu molins a par de l'augua, que han sufierto en bellas ocasions as consecuencias de a puyada de nivel.

O 3 d'agosto de 1963 se produció una riguada historica de a que se'n ha conservau alcordanza.^[2] A creixida d'o río rancó os ripazos de buena cosa d'o cauz, y en muitas faixas que i heba abaixo, a'l costau d'o río, se'n lievó buena cosa d'a tierra (y encara l'arbolau) además de a espuenda correspondient, por o que os danyos a l'agricultura i fuen cuantiosos. Bels vecinos a consideran determinant ta la emigración que sufrió a redolada en os anyos siguients.^[2]

Son nuclios de población que se troban adintro d'ista valle u que la sinyorean dende alto pero en mirando ta ella (en sentido descendent):

1. L'Arcusa.
2. Eripol.
3. A Coloma
4. Frontinyán
5. Mondot.
6. O Elsón.
7. Castillón de Sobrarbe
8. Chabierre d'o Elsón.
9. A Torre
10. A Pardina
11. A Escapa
12. Lamata
13. Sant Mitier
14. O Mesón de Ligüerre
15. Escaniella
16. Ligüerre d'a Cinca

A Escapa y Frontinyán son pardinas despobladas en l'actualidat,^[4] o Mesón de Ligüerre ye rehabilitau dimpués que estase deshabitau a-saber'ls anyos, anque no i vive denguno, y Ligüerre de Cinca torna a estar poblau dimpués que o sendicato UGT o reconvertise en un centro vacacional.

• Val d'o río Susía.
• Prochecto d'entibo d'o río Susía.
• Asociación Río Susía.
• Viello Sobrarbe.

• Se veigan as imáchens de Commons sobre o río Susía.