Jupiter se natuurlike satelliete

Die mane se fisiese en wentelbaan-eienskappe wissel in ’n groot mate. Die vier mane van Galilei het almal ’n deursnee van meer as 3 100 km. Die grootste een, Ganimedes, is die negende grootste voorwerp in ons sonnestelsel, naas die Son en sewe van die planete (Ganimedes is groter as Mercurius). Al die ander mane is kleiner as 250 km in deursnee – sommige is skaars 5 km. Die vorms van hul wentelbane wissel van feitlik volmaak rond tot hoogs afwykend en skuins, en baie wentel in die teenoorgestelde rigting as wat Jupiter draai. Omwentelings wissel van sewe uur (korter as die tyd wat Jupiter om sy eie as draai) tot feitlik drie aardjare.

Jupiter se reëlmatige satelliete het waarskynlik ontstaan uit ’n ring gas en soliede ruimteafval wat aanvanklik om die planeet bestaan het.^[4][5] Dit kon die oorblyfsels gewees het van groot satelliete wat vroeg in Jupiter se geskiedenis bestaan het.^[4][6]

Die buitenste, onreëlmatige mane was vermoedelik asteroïdes wat verby Jupiter beweeg en deur hierdie ring in ’n wentelbaan vasgevang is. Baie het opgebreek weens die spanning wat dit veroorsaak het of deur botsings met ander, kleiner liggame tot hulle hul huidige vorms aangeneem het.^[7]

Die eerste sterrekundige wat gemeld het hy het een van Jupiter se mane gesien, was die Chinees Gan De, omstreeks 364 v.C.^[8] Die eerste bevestigde waarneming van Jupiter-mane was egter dié van Galileo Galilei in 1609.^[9] Teen Maart 1610 het hy die vier grootste mane gesien met sy teleskoop met ’n 30x-vergroting:^[10] Io, Europa, Ganimedes en Kallisto. Geen verdere mane is ontdek nie totdat Edward Emerson Barnard die maan Amaltea in 1892 ontdek het.^[11] Met behulp van teleskopiese fotografie is verskeie ander ontdekkings in die loop van die 20ste eeu gedoen. Himalia is in 1904 ontdek,^[12] Elara in 1905,^[13] Pasifaë in 1908,^[14] Sinope in 1914,^[15] Lisitea en Karme in 1938,^[16] Ananke in 1951,^[17] en Leda in 1974.^[18]

Teen die tyd dat die Voyager-ruimtetuie Jupiter in die laat 1970's bereik het, was 13 mane reeds ontdek; Temisto is in 1975 waargeneem,^[19] maar weens te min aanvanklike waarnemingsdata is dit nie weer waargeneem nie tot in 2000. Die Voyager-sendings het nog drie binneste mane in 1979 ontdek: Metis, Adrastea en Tebe.^[20]

Vir die volgende twee dekades is geen nuwe mane om Jupiter ontdek nie. Tussen Oktober 1999 en Februarie 2003 het waarnemers met sensitiewe opspoorders op die Aarde egter nog 32 mane gevind – die meeste deur ’n span onder Scott S. Sheppard en David C. Jewitt.^[21] Dié mane is klein en het lang, afwykende wentelbane, meestal in die teenoorgestelde rigting as wat Jupiter om sy eie as draai. Hulle is gemiddeld 3 km in deursnee; die grootste een is 9 km. Al die mane is vermoedelik asteroïde- of komeetagtige voorwerpe wat moontlik in kleiner stukke opgebreek het, maar min is eintlik van hulle bekend. Sedertdien is nog verskeie mane ontdek, maar hulle het voorlopige name en hul wentelbane is nog nie bevestig nie.

Die mane van Galilei – Io, Europa, Ganimedes en Kallisto – is deur Simon Marius name gegee kort ná hul ontdekking in 1610.^[22] Die name het daarna egter ongewild geraak tot in die 20ste eeu: daar is na hulle verwys as "Jupiter I" tot "Jupiter IV", of "die eerste satelliet van Jupiter", ens.^[22] Die oorspronklike name is weer in die 20ste eeu begin gebruik, terwyl die ander mane naamloos gebly het en gewoonlik in Romeinse syfers genommer is.^[23] Jupiter V, wat in 1892 ontdek is, is "Amaltea" genoem, hoewel die naam nieamptelik was.^[21]

In 1975 het ’n taakgroep van die Internasionale Astronomiese Unie (IAU) name aan satelliet V tot XIII gegee,^[24] en ’n amptelike benamingsproses daargestel vir toekomstige mane wat ontdek word.^[24] Die praktyk was om nuut ontdekte mane te noem na minnaars van die god Jupiter/Zeus, en sedert 2004 ook na hul kinders.^[25] Al die mane van XXXIV (Euporië) af is genoem na dogters van Jupiter/Zeus.^[25]

Party asteroïdes het dieselfde name as mane van Jupiter: 9 Metis, 38 Leda, 52 Europa, 85 Io, 113 Amaltea, 239 Adrastea, 1036 Ganimedes en 204 Kallisto

Hulle word in twee groepe verdeel:

• Binneste satelliete of Amaltea-groep: Metis, Adrastea, Amaltea en Tebe. Hulle wentel baie naby aan Jupiter; die binneste twee in minder as ’n Jupiter-dag. Die ander twee is die planeet se vyfde en sewende grootste maan. Daar word vermoed minstens Amaltea het nie in sy huidige wentelbaan ontstaan nie, maar verder weg, of dat dit ’n liggaam in die sonnestelsel was wat deur Jupiter in ’n wentelbaan vasgevang is.^[26] Hierdie mane, saam met ander binneste mane wat nog nie waargeneem is nie, voed Jupiter se dowwe ringstelsel. Metis en Adrastea voed Jupiter se hoofring, terwyl Amaltea en Tebe elk hul eie dowwe ringe het.^[27][28]

• Hoofgroep of mane van Galilei: Io, Europa, Ganimedes en Kallisto. Met groter radiusse as enige van die dwergplanete is hulle van die grootste voorwerpe in die sonnestelsel. (Ganimedes is groter as Mercurius.) Hulle beslaan 99,999% van die totale massa van die voorwerpe wat om Jupiter wentel. Daar word vermoed hulle het ontstaan deur mettertyd materie aan te trek in die laedigtheid-newel om Jupiter – ’n skyf van gas en stof wat om Jupiter bestaan het ná sy vorming. Dit kon tot 10 miljoen jaar geduur het in die geval van Kallisto.^[29]

Hulle is die aansienlik kleiner voorwerpe wat heelwat verder van Jupiter af lê en afwykende wentelbane het. Hulle vorm families waarvan die wentelbane en samestelling ooreenstem. Daar word geglo hulle het ontstaan in botsings tussen groter (maar steeds klein) voorwerpe en asteroïdes wat deur Jupiter se swaartekragveld aangetrek is. Dié families het die name van die grootste voorwerp binne die familie. Die indeling van die families in tentatief, maar die volgende indeling is tipies:^[30][31][32]

• Satelliete wat in dieselfde rigting as Jupiter draai:

• Temisto^[31] is die naaste onreëlmatige maan aan Jupiter en behoort nie tot ’n bekende familie nie.^[30]

• Die Himalia-groep is oor skaars 1,4 gigameter (Gm) versprei en het dalk ontstaan uit ’n asteroïde uit die Asteroïdegordel wat uitmekaargespat het.^[31]

• Karpo is die verste maan wat in dieselfde rigting as Jupiter draai en is nie lid van ’n bekende familie nie.^[30]

• Satelliete wat in ’n teenoorgestelde rigting as Jupiter draai:

• S/2003 J 12 is die naaste van dié mane en nie lid van ’n bekende familie nie.

• Die Karme-groep is oor net 1,2 Gm versprei. Die mane se kleur stem ooreen (ligrooi) en het waarskynlik uit ’n trojaan-asteroïde ontstaan.^[33]

• Die Ananke-groep is wyer versprei as die vorige groepe, oor 2,4 Gm. Die meeste is grys en het waarskynlik uit ’n asteroïde ontstaan wat uitmekaargespat het.^[33]

• Die Pasifaë-groep is taamlik versprei, oor 1,3 Gm. Die kleure verskil aansienlik, van rooi tot grys, en hulle het dus waarskynlik uit verskeie botsings ontstaan. Sinope verskil genoeg van die ander dat dit dalk apart deur Jupiter aangetrek is.^[31]

• S/2003 J 2 is die heel buitenste maan en nie lid van ’n bekende familie nie.

Die mane van Jupiter word gelys volgens wentelperiodes. Die binneste vier mane word op ’n wit agtergrond en die mane van Galilei in vet met ’n blou agtergrond hieronder aangedui. Die onreëlmatige satelliete wat in dieselfde rigting wentel as wat Jupiter draai, het ’n liggrys agtergrond en dié wat in ’n teenoorgestelde rigting wentel, ’n donkergrys agtergrond. ^[34]

Volgorde	Romeinse nommer	Naam	IFA- uitspraak	Foto	Deursnee	Massa (x1016 kg)	Half-as (km)	Wentelperiode (dae)[nota 1]	Inklinasie (°)	Afwyking	Ontdek in	Ontdekker	Groep
1	XVI	Metis	ˈmiːtɨs		60×40×34	~3.6	127 690	+7h 4 m 29s	0,06°[35]	0,000 02	1979	Stephen P. Synnott (Voyager 1)	Binne
2	XV	Adrastea	ˌædrəˈstiːə		20×16×14	~0,2	128 690	+7h 9 m 30s	0,03°[35]	0,0015	1979	David C. Jewitt (Voyager 2)	Binne
3	V	Amaltea	ˌæməlˈθiːə		167 ± 4,0 km 250×146×128	208	181 366	+11h 57 m 23s	0,374°[35]	0,0032	1892	Edward Emerson Barnard	Binne
4	XIV	Tebe	ˈθiːbiː		116×98×84	~43	221 889	+16h 11 m 17s	1,076°[35]	0,0175	1979	Synnott (Voyager 1)	Binne
5	I	Io	ˈaɪ.oʊ		3 660 ×3 637,4 ×3 630,6	8 931 900	421 700	+1,769 1	0,050°[35]	0,0041	1610	Galileo Galilei	Galilei
6	II	Europa	jʊˈroʊpə		3 121,6	4 800 000	671 034	+3.551 2	0,471°[35]	0,0094	1610	Galilei	Galilei
7	III	Ganimedes	ˈɡænɨmiːd		5 262,4	14 819 000	1 070 412	7.154 6	0,204°[35]	0,0011	1610	Galilei	Galilei
8	IV	Kallisto	kəˈlɪstoʊ		4 820,6	10 759 000	1 882 709	+16,689	0,205°[35]	0,0074	1610	Galilei	Galilei
9	XVIII	Temisto	θɨˈmɪstoʊ		8	0,069	7 393 216	+129.87	45,762°	0,2115	1975/2000	Charles T. Kowal & Elizabeth Roemer/Scott S. Sheppard et al.	Temisto
10	XIII	Leda	ˈliːdə		16	0,6	11 187 781	+241,75	27,562°	0,1673	1974	Kowal	Himalia
11	VI	Himalia	haɪˈmeɪliə		170	670	11 451 971	+250,37	30,486°	0,1513	1904	Charles Dillon Perrine	Himalia
12	X	Lisitea	laɪˈsɪθiːə		36	6,3	11 740 560	+259,89	27,006°	0,1322	1938	Seth Barnes Nicholson	Himalia
13	VII	Elara	ˈɛlərə		86	87	11 778 034	+261,14	29,691°	0,1948	1905	Perrine	Himalia
14	XLVI	Karpo	ˈkɑrpoʊ		3	0,004 5	17 144 873	+458,62	56,001°	0,2735	2003	Sheppard et al.	Karpo
15	—	S/2003 J 12			1	0,000 15	17 739 539	−482,69	142,680°	0,4449	2003	Sheppard et al.	?
16	XXXIV	Euporië	juːˈpɒrɨ.iː		2	0,001 5	19 088 434	−538,78	144,694°	0,0960	2002	Sheppard et al.	Ananke
17	—	S/2003 J 3			2	0,001 5	19 621 780	−561,52	146,363°	0,2507	2003	Sheppard et al.	Ananke
18	—	S/2003 J 18			2	0,001 5	19 812 577	−569,73	147,401°	0,1569	2003	Gladman et al.	Ananke
19	—	S/2011 J 1			1	–	20 155 290	−582,22	162,8°	0,2963	2011	Sheppard et al.	?
20	—	S/2010 J 2			1		20 307 150	−588,1	150,4°	0,307	2010	Veillet	Ananke ?
21	XLII	Telksinoë	θɛlkˈsɪnɵʊiː		2	0,001 5	20 453 753	−597,61	151,292°	0,2684	2003	Sheppard et al.	Ananke
22	XXXIII	Euante	juːˈænθiː		3	0,004 5	20 464 854	−598,09	143,409°	0,2000	2002	Sheppard et al.	Ananke
23	XLV	Helike	ˈhɛlɨkiː		4	0,009 0	20 540 266	−601,40	154,586°	0,1374	2003	Sheppard et al.	Ananke
24	XXXV	Ortosie	ɔrˈθɒsɨ.iː		2	0,001 5	20 567 971	−602,62	142,366°	0,2433	2002	Sheppard et al.	Ananke
25	XXIV	Iokaste	ˌaɪ.ɵˈkæstiː		5	0,019	20 722 566	−609,43	147,248°	0,2874	2001	Sheppard et al.	Ananke
26	—	S/2003 J 16			2	0,001 5	20 743 779	−610,36	150,769°	0,3184	2003	Gladman et al.	Ananke
27	XXVII	Praksidike	prækˈsɪdɨkiː		7	0,043	20 823 948	−613,90	144,205°	0,1840	2001	Sheppard et al.	Ananke
28	XXII	Harpalike	hɑrˈpælɨkiː		4	0,012	21 063 814	−624,54	147,223°	0,2440	2001	Sheppard et al.	Ananke
29	XL	Mneme	ˈniːmiː		2	0,001 5	21 129 786	−627,48	149,732°	0,3169	2003	Brett J. Gladman et al.	Ananke
30	XXX	Hermippe	hərˈmɪpiː		4	0,009 0	21 182 086	−629,81	151,242°	0,2290	2002	Sheppard et al.	Ananke ?
31	XXIX	Tione	θaɪˈoʊniː		4	0,009 0	21 405 570	−639,80	147,276°	0,2525	2002	Sheppard et al.	Ananke
32	XII	Ananke	əˈnæŋkiː		28	3,0	21 454 952	−642,02	151,564°	0,3445	1951	Nicholson	Ananke
33	L	Herse	ˈhɜrsiː		2	0,001 5	22 134 306	−672,75	162,490°	0,2379	2003	Gladman et al.	Karme
34	XXXI	Aitne	ˈaɪtniː		3	0,004 5	22 285 161	−679,64	165,562°	0,3927	2002	Sheppard et al.	Karme
35	XXXVII	Kale	ˈkeɪliː		2	0,001 5	22 409 207	−685,32	165,378°	0,2011	2002	Sheppard et al.	Karme
36	XX	Taigete	teɪˈɪdʒɨtiː		5	0,016	22 438 648	−686,67	164,890°	0,3678	2001	Sheppard et al.	Karme
37	—	S/2003 J 19			2	0,001 5	22 709 061	−699,12	164,727°	0,1961	2003	Gladman et al.	Karme
38	XXI	Chaldene	kælˈdiːniː		4	0,007 5	22 713 444	−699,33	167,070°	0,2916	2001	Sheppard et al.	Karme
39	—	S/2003 J 15			2	0,001 5	22 720 999	−699,68	141,812°	0,0932	2003	Sheppard et al.	Ananke ?
40	—	S/2003 J 10			2	0,001 5	22 730 813	−700,13	163,813°	0,3438	2003	Sheppard et al.	Karme ?
41	—	S/2003 J 23			2	0,001 5	22 739 654	−700,54	148,849°	0,3930	2004	Sheppard et al.	Pasifaë
42	XXV	Erinome	ɨˈrɪnɵmiː		3	0,004 5	22 986 266	−711,96	163,737°	0,2552	2001	Sheppard et al.	Karme
43	XLI	Aoede	eɪˈiːdiː		4	0,009 0	23 044 175	−714,66	160,482°	0,6011	2003	Sheppard et al.	Pasifaë
44	XLIV	Kallichore	kəˈlɪkɵriː		2	0,001 5	23 111 823	−717,81	164,605°	0,2041	2003	Sheppard et al.	Karme ?
45	XXIII	Kalike	ˈkælɨkiː		5	0,019	23 180 773	−721,02	165,505°	0,2139	2001	Sheppard et al.	Karme
46	XI	Karme	ˈkɑrmiː		46	13	23 197 992	−721,82	165,047°	0,2342	1938	Nicholson	Karme
47	XVII	Kallirroë	kəˈlɪrɵʊiː		9	0,087	23 214 986	−722,62	139,849°	0,2582	2000	Spahr, Scotti	Pasifaë
48	XXXII	Euridome	jʊˈrɪdəmiː		3	0,004 5	23 230 858	−723,36	149,324°	0,3769	2002	Sheppard et al.	Pasifaë ?
49	—	S/2011 J 2			1	–	23 329 710	−725,06	151,8°	0,3867	2011	Sheppard et al.	Pasifaë ?
50	XXXVIII	Pasiteë	pəˈsɪθɨ.iː		2	0,001 5	23 307 318	−726,93	165,759°	0,3288	2002	Sheppard et al.	Karme
51	—	S/2010 J 1			2		23 314 335	−723,2	163,2°	0,320	2010	Jacobson et al.	Pasifaë ?
52	XLIX	Kore	ˈkɔəriː		2	0,001 5	23 345 093	−776,02	137,371°	0,1951	2003	Sheppard et al.	Pasifaë
53	XLVIII	Killene	sɨˈliːniː		2	0,001 5	23 396 269	−731,10	140,148°	0,4115	2003	Sheppard et al.	Pasifaë
54	XLVII	Eukelade	juːˈkɛlədiː		4	0,009 0	23 483 694	−735,20	163,996°	0,2828	2003	Sheppard et al.	Karme
55	—	S/2003 J 4			2	0,001 5	23 570 790	−739,29	147,175°	0,3003	2003	Sheppard et al.	Pasifaë
56	VIII	Pasifaë	pəˈsɪfeɪ.iː		60	30	23 609 042	−741,09	141,803°	0,3743	1908	Philibert Jacques Melotte	Pasifaë
57	XXXIX	Hegemone	hɨˈdʒɛməniː		3	0,004 5	23 702 511	−745,50	152,506°	0,4077	2003	Sheppard et al.	Pasifaë
58	XLIII	Arche	ˈɑrkiː		3	0,004 5	23 717 051	−746,19	164,587°	0,1492	2002	Sheppard et al.	Karme
59	XXVI	Isonoë	aɪˈsɒnɵʊiː		4	0,007 5	23 800 647	−750,13	165,127°	0,1775	2001	Sheppard et al.	Karme
60	—	S/2003 J 9			1	0,000 15	23 857 808	−752,84	164,980°	0,2761	2003	Sheppard et al.	Karme
61	—	S/2003 J 5			4	0,009 0	23 973 926	−758,34	165,549°	0,3070	2003	Sheppard et al.	Karme
62	IX	Sinope	sɨˈnoʊpiː		38	7,5	24 057 865	−762,33	153,778°	0,2750	1914	Nicholson	Pasifaë
63	XXXVI	Sponde	ˈspɒndiː		2	0,001 5	24 252 627	−771,60	154,372°	0,4431	2002	Sheppard et al.	Pasifaë
64	XXVIII	Autonoë	ɔːˈtɒnɵʊiː		4	0,009 0	24 264 445	−772,17	151,058°	0,3690	2002	Sheppard et al.	Pasifaë
65	XIX	Megaklite	ˌmɛɡəˈklaɪtiː		5	0,021	24 687 239	−792,44	150,398°	0,3077	2001	Sheppard et al.	Pasifaë
66	—	S/2003 J 2			2	0,001 5	30 290 846	−981,55	153,521°	0,1882	2003	Sheppard et al.	?

• Jupiter Satellite Data
• Jupiter, and The Giant Planet Satellite and Moon Page
• Simulasie van Jupiter se mane Geargiveer 15 Januarie 2012 op Wayback Machine
• Animated tour of Jupiter's Moons Geargiveer 14 Januarie 2012 op Wayback Machine, University of Glamorgan
• Jupiter's Moons Geargiveer 6 Julie 2013 op Wayback Machine deur NASA's Solar System Exploration
• "43 more moons orbiting Jupiter" eerste verskyning in 2003 in die San Francisco Chronicle
• Articles on the Jupiter System in Planetary Science Research Discoveries

• Wikimedia Commons het meer media in die kategorie Jupiter se natuurlike satelliete.
• Hierdie artikel is vertaal uit die Engelse Wikipedia